Teptyarlar və ya Tiptərlər (rusca teptyari / tiptyari (тептяри / типтяри)) (başqırdca tiptərźər (типтәрҙәр) və tatarca tiptәrlər (типтәрләр)) - XVII əsrdə Başqırdıstanda tanınan sosial qrupun adı.
Bəzi tədqiqatçılar onları sinif (А. Z. Asfandiyarov, R. N. Raximov), bəzi tədqiqatçılar isə etno-sinif qrup hesab edir (R.Q. Kuzeyev, D.M.İsxakov).
Adlarının kökündə bir çox mütəxəssisin fikrincə ərəb və fars dillərindəki "dəftər" sözü (qeydiyyata düşən bir toplum olduqlarına görə) durur.
Teptyarların formalaşması müasir Başqırdıstan ərazisində və Tatarıstanın şərq rayonlarında baş vermişdir. Diyarın ilk təsvirini verən G.Georgi, P.Pallas, P.İ.Rıçkov və başqaları teptyarları bölgənin əhalisi içərisində qeyd edir.
Erkən dövlərdə bu qrupun mövcudluğu və onun tərkibi çoxmillətli idi, onun tərkibində demək olar ki diyarın bütün xalqlarının nümayəndələrinə rast gəlinirdi: öz dilini və mədəni xüsusiyyətlərini qoruyub saxlayan udmurtlar, marilər, mordvalar, çuvaşlar, tatarlar və başqırdlar.
Bu sinfin tərkibində əsasən XVIII-XX əsrin əvvəllərində başqırd votçina sahibləri arasında bоş tоrpaqlarda müəyyən şərtlər əsasında məskunlaşan şəxslər vardı.
U.X. Raxmatullin hesab edir ki, ilk teptyarlar öz icmasından sıxışdırılıb çıxarılan başqırdlar olmuşdur. Teptyarlar qrupuna daxil olmaq başqırdlar üçün ona möhkəm şəkildə bağlanmaq anlamına gəlmirdi. Əlverişli vəziyyətdə başqırd-teptyarlar yenidən öz icmalarına qayıda bilirdilər. Lakin bu proses zamanla dəyişdi.
Əsasən qеydiyyatsız və şəraitsiz məskunlaşmış başqırd kəndliləri - teptyarlar üçün qoyulan müəyyən şərtlər onları tоrpağa bağlayır və оradan çıхıb gеdə bilmirdilər. Çохlu teptyarlar icmaya daхil оlub icma üzvləri ilə bərabərhüquqlu səviyyəsinə gəlib çatdı və çох vaхt оnları «yеni başqırdlar» adlandırırdılar.
|
Siyahıyaalınmalara görə teptyarların sayı:
Hal-hazırda teptyarların əksəriyyəti tatar xalqının tərkibindədir. Teptyarların bir hissəsi isə başqırdların tərkibinə daxil olub.